Ilirët, arbërit, shqiptarët dhe kontaktet me sllavët

Një vështrim historik deri në fund të mijëvjeçarit të dytë

Trevat e sotme shqiptare, sipas dëshmive arkeologjike, kanë qenë banuar pa ndërprerje të paktën 50 000 vjet më parë, qysh në kohën e paleolitit të mesëm. Rreth 5000 vjet më parë ose 3000 vjet para erës sonë, nga fundi i periudhës neolitike, si rezultat i zhvillimit ekonomik e kulturor në këtë hapësirë dhe shumë më tej në territorin e Evropës ishte formuar bashkësia e gjerë paleoindoevropiane që njihet si popullsi pellazgjike. Prej saj në Ballkanin Perëndimor e Qendror gjatë epokës së bronzit dhe të hekurit, në vitet 3000-500 para erës sonë, u ngjiz etnosi autokton ilir dhe u kristalizuan bashkësitë e qëndrueshme fisnore ilire. Zhvillimi i mëtejshëm i shoqërisë ilire çoi nga mesi i mijëvjeçarit të parë para erës sonë në krijimin e formacioneve shtetërore ilire, në forcimin e ilirëve si faktor i rëndësishëm mesdhetar dhe në një histori të bujshme disashekullore luftërash sulmuese dhe mbrojtëse. Në këtë kuadër u zhvilluan edhe tri përplasjet e mëdha me Republikën e fuqishme të Romës në vitet 229-228, 219-218 dhe 170-167 para erës sonë, pas të cilave ilirët hynë nën sundimin romak që vazhdoi më shumë se pesë shekuj. Por, edhe pse të sunduar prej Romës, edhe pse nën një presion të fortë romanizimi, ilirët e ruajtën identitetin e tyre dhe njëherësh arritën të integrohen në strukturat e Perandorisë në atë masë, sa në shekujt III dhe IV të erës sonë, të nxjerrin nga gjiri i tyre rreth 30 perandorë, ndër të cilët të famshmit Dioklecian, Kostandin etj.

Me ndarjen e Perandorisë Romake në dy pjesë në vitin 395, provincat e Ilirikut hynë në përbërjen e Perandorisë së Bizantit dhe për afro 10 shekuj të tjerë historia e trevave të Ilirisë Jugore, e më pas arbërore, mbeti e lidhur ngushtë me historinë e kësaj perandorie. Si rajon periferik i Perandorisë këto vise u bënë urë lidhëse midis Lindjes dhe Perëndimit. “Via Egnatia”, që lidhte Durrësin me Nishin, Shkupin, Ohrin, Kosturin, Selanikun dhe Kostandinopolin, ruajti rolin kryesor të komunikimit në drejtim horizontal midis provincave ballkanike të Perandorisë. Madje, Durrësi, “metropoli i Ilirikut”, porti kryesor në kufijtë perëndimorë, i dha Bizantit edhe një perandor, Anastasin I (491-518). Më pas disa perandorë të tjerë do të dilnin nga treva ilire e Dardanisë, ndër të cilët shkëlqeu Justiniani (527-565), më i fuqishmi dhe më i famshmi ndër të gjithë perandorët bizantinë.

Për sa i përket organizimit të institucioneve fetare, kisha në viset e Ilirikut, edhe pse këto vise i përkisnin Bizantit, deri në vitin 732 mbeti e lidhur me Romën. Vetëm pas kësaj ajo kaloi nën juridiksionin e Patriakanës së Kostandinopojës, megjithëse kufiri përfundimtar midis katolicizmit dhe ortodoksisë do të vendosej shumë më vonë, në vitin 1054, me ç’rast një pjesë e peshkopatës u lidh me Papatin, kurse pjesa tjetër me Patriakanën.

Kalimi nga Antikiteti në Mesjetë në trevat ilire, si kudo në botën mesdhetare, u shoqërua me ndryshime e përmbysje të mëdha politike, sociale, ekonomike, kulturore dhe etnike. Duke filluar nga fundi i shek. IV, fise dhe popuj të lindjes, gotët, hunët, avarët etj. shkelën dhe shkretuan Ilirikun. Veçanërisht me pasoja ishte dyndja e sllavëve në shek. VI-VII, e cila u shoqërua me kolonizimin masiv dhe si rrjedhim me ndryshim të strukturës etnike në trevat veriore dhe lindore, duke çuar në një rrudhje të konsiderueshme të botës ilire. Por në provincat ilire të Prevalit, të Dardanisë, të Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër, që shtriheshin gjatë bregdetit Adriatik dhe Jon, nga gryka e Kotorrit në veri në gjirin e Artës në jug dhe në luginat e Moravës e të Vardarit në lindje, infiltrimet e grupeve të vogla sllave, të cilat me kohë u tërhoqën ose u asimiluan, nuk sollën ndryshime etnike, madje, ishuj me popullsi ilire u ruajtën edhe përtej kësaj shtrirjeje për shumë shekuj. Në rajonin e sipërpërmendur mbeti një masë kompakte dhe homogjene duke krijuar kushtet për zhvillim të procesit të formimit të popullit arbër ose shqiptar (sikurse filloi ta quajë veten që nga shek. XVII) dhe të gjuhës arbërore ose shqipe, si pasardhës të drejtpërdrejtë të ilirëve dhe ilirishtes, si edhe duke i hapur rrugën zhvillimit të një qytetërimi, që ishte vazhdim i qytetërimit ilir. Vazhdimësia e drejtpërdrejtë iliro-arbërore-shqiptare në kapërcyellin nga Antikiteti në Mesjetë, tashmë është provuar nga shkencat e arkeologjisë, gjuhësisë, etnografisë, antropologjisë etj.

Në fillim të mijëvjeçarit të dytë banorët e trevave ilire të paasimiluara njiheshin përfundimisht me emrin Arbër (Arbanoi) dhe vendi i tyre quhej Arbëri (Arbanon) duke përgjithësuar emrin e fisit ilir të Albanëve (latinisht Albani, greqisht Arbanoi), që sipas gjeografit të shek. II, Ptolemeut, popullonte viset midis Durrësit dhe Dibrës, të cilat tashmë ndodheshin në qendër të viseve arbërore. Historiani bizantin i shek. XI, Ataliati, pohonte se banorët e kësaj treve quheshin arbër(arbanoi) edhe në kohën e tij.

Gjatë shek. IX-XIV në territorin etnik të arbërve u zhvilluan një sërë luftërash dhe ndodhën pushtime e ripushtime të njëpasnjëshme. Ato jo vetëm lëkundën dhe shpesh ndërprenë sundimin 10 shekullor bizantin, por sollën edhe një varg pasojash të tjera politike, ekonomike, e sociale, etnike etj. Pushtimi bullgar i shek. X-XI, më pas sulmet e feudalëve të Evropës perëndimore, të sundimtarëve të Sicilisë dhe Italisë së Jugut, normanëve (shek. XI dhe XII), gjermanëve e francezëve (shek. XIII) dhe së fundi pushtimi serb (fundi i shek. XII-XIV) sollën pështjellim të vazhdueshëm në trevat arbërore, shkatërrime e dëme të mëdha ekonomike, ndryshime demografike, veçanërisht në trevat lindore në luginat e Vardarit e të Moravës dhe në ato veriore midis Kotorit dhe Nishit, ku u vendosën përkatësisht kolonët bullgarë dhe serbë, por edhe lidhje të reja politike dhe forcimin gradual të zotërve feudalë vendas. Duke përftuar nga kriza politike e Perandorisë Bizantine, në vitin 1190 njëri prej këtyre, Progoni, krijoi në viset midis lumenjve të Drinit dhe Shkumbinit principatën e Arbërit, shtetin e parë feudal shqiptar, kryeqendër e së cilës u bë Kruja. Paralel me të, me pjesëmarrjen e feudalëve arbër të viseve më në jug nën drejtimin e një pinjolli të dinastisë perandorake të Engjëllorëve, u krijua edhe Despotati i Artës, një tjetër formacion shtetëror i kohës, popullsia e të cilit ishte kryesisht arbërore. Feudalët arbër, pesha e të cilëve erdhi gjithnjë duke rritur, do të ishin të pranishëm edhe në të gjithë kombinacionet politike dhe veprimet ushtarake në rajon të shekujve XII-XIV. Ata krijuan deri lidhje familjare me dinastinë perandorake bizantine, me dinastitë e shteteve të tjera fqinje dhe me disa dinasti evropiane.

Në shek. XIV në trevat arbërore, si rrjedhojë e zhvillimeve të brendshme dhe koniunkturave në rajon, u vu re fenomeni i krijimit masiv të principatave feudale të sunduara nga princat vendas. Procesi mori hov veçanërisht pas shpërbërjes së Perandorisë Serbe të Stefan Dushanit më 1355, e cila për 10 vjet pat vënë nën sundim të gjithë viset arbërore. Me shembjen e saj familjet e Topiajve, Balshajve, Muzakajve, Gropajve, Shpatajve, Zenebishëve, Loshajve etj., konsoliduan pozitat dhe krijuan principata të fuqishme. Dy prej këtyre, e Topiajve dhe e Balshajve, arritën të shtrihen mbi një pjesë të konsiderueshme të viseve shqiptare, duke përfshirë edhe territorin e ish-principatës së Arbërit, madje e dyta edhe pjesën më të madhe të Kosovës.

Rreziku osman, i shfaqur në Ballkan në gjysmën e dytë të shek. XIV, çoi në bashkimin e forcave të princërve arbër dhe të feudalëve të tjerë ballkanas, serbë, bullgarë, rumunë etj. Pas betejës së humbur në Marica, më 1371, ku mori pjesë edhe sundimtari i Vlorës, përpjekja e fundit e madhe u bë në Kosovë, më 15 qershor të vitit 1389. Në krah të koalicionit ballkanas të krishterë luftonin përveç arbërve të Kosovës edhe formacionet ushtarake të Balshajve, Muzakëve, Kastriotëve etj., të ardhura nga trevat arbërore perëndimore. Disfata e ballkanasve përballë ushtrisë shumëkombëshe osmane i hapi rrugën depërtimit të shpejtë të turqve drejt veriut dhe perëndimit, kurse Venedikut i dha rast të shtinte në dorë qytetet kryesore të bregdetit arbëror, megjithatë feudalët vendas nuk i ndërprenë përpjekjet për të kundërshtuar pushtimin dhe vasalitetin osman.

Kulmin kjo luftë e arriti në shek. XV me betejat heroike të Gjergj Kastriotit Skënderbeut (1443-1468), i cili diti të mblidhte rreth vetes princat arbër (Kuvendi i Lezhës, 2. 03. 1444), të mobilizonte popullsinë e një pjesë të madhe të viseve arbërore dhe të vendoste raporte bashkëpunimi me Papatin dhe disa mbretëri evropiane. Skënderbeu, ndonëse me forca inferiore e burime ekonomike të kufizuara, për 25 vjet arriti të shpartallojë të gjithë përpjekjet e superfuqisë së kohës, Perandorisë Osmane për të nënshtruar Arbërinë.

Lufta e arbërve-shqiptarëve nën udhëheqjen e Skënderbeut, jo vetëm i dha jetë për disa dhjetëra vjet shtetit më të fuqishëm të pavarur mesjetar arbëror-shqiptar, që arriti të shtrihet në një pjesë të konsiderueshme të trevave arbërore-shqiptare duke përfshirë në lindje deri rrafshin e Pollogut dhe Pellgonisë, por edhe ndikoi në kompaktësimin shpirtëror të arbërve-shqiptarëve si popull e kombësi. Kjo luftë la gjithashtu gjurmë të thella në historinë evropiane. Në saje të qëndresës së tyre të gjatë, shqiptarët arritën të pengonin shtrirjen e Perandorisë Osmane drejt Evropës, duke u bërë me sakrificën e tyre mburojë e qytetërimit evropian.

Qëndresa kundër pushtuesve osmanë do të vazhdonte edhe pas vdekjes së Skënderbeut dhe rënies së kështjellave të fundit, Krujës(1478), Shkodrës (1479) dhe Durrësit (1501). Ajo fillimisht u zhvillua nën drejtimin e princave të mërguar Dukagjinë, Muzakë e sidomos Kastriotë, kurse që nga shek. XVI nën drejtimin e prijësve lokalë, të cilët arritën të siguronin praktikisht autonominë e disa krahinave malore. Këta prijës u përpoqën të gjejnë aleatë edhe përtej viseve shqiptare, duke organizuar ose marrë pjesë në të gjitha kuvendet ballkanike të shek. XVII, që projektonin dëbimin e sundimtarëve osmanë nga Ballkani. Kryengritjet e famshme të himarjotëve të shek. XVI, të kelmendasve në shek. XVII, të kosovarëve, të prirë nga arkipeshkvi i Shkupit, Pjetër Bogdani, në kohën e luftërave Austro-Turke të shek. XVII-XVIII dhe dhjetëra kryengritje të tjera që do të vinin duke u shpeshtuar në shekujt e mëvonshëm, ishin dëshmi e mospajtimit të popullit me sundimin osman, pavarësisht nga përhapja masive e islamizimit, fesë së pushtuesve, që ndodhi veçanërisht pas shek. XVII.

Gjatë shekujve XVIII-XIX, kur krahas rritjes ekonomike në viset shqiptare u shfaqën edhe shenjat e dobësimit ushtarak-politik të Perandorisë Osmane, në radhët e feudalëve shqiptarë u kristalizua ideja se ishin krijuar kushte të favorshme për t’u shkëputur nga sundimi i huaj. Rezultat i përpjekjeve për të hedhur bazat e një uniteti të ri politiko-ekonomik ishte krijimi i pashallëqeve të mëdha shqiptare me qendër në Shkodër e Janinë, të krijuara përkatësisht nga familja e Bushatllinjve dhe Ali pashë Tepelena. Synimi nuk arriti të finalizohej, sepse Porta e Lartë në dekadat e para të shek. XIX i eliminoi separatistët me forcën e armëve, por ideja mbeti e gjallë, madje për disa vjet u arrit në një masë të konsiderueshme unifikimi në dy njësi i pjesës më të madhe të viseve shqiptare.

Në vitet 30-40 të shek. XIX një lëvizje e re u përgatit dhe u zhvillua njëkohësisht si luftë e armatosur dhe si lëvizje e gjerë ideore e kulturore. Idetë iluministe dhe çlirimtare të Rilindjes Evropiane, të përhapura në të gjithë Ballkanin e sunduar nga dy perandori (Osmane dhe Austriake), zunë vend edhe në Shqipëri. Nën ndikimin e këtyre ideve, Lëvizja Kombëtare Shqiptare do të ridimensionohej për të kulmuar në vitet 1878-1881 me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. Lidhja u themelua më 10. 06. 1878, në Prizren, si një organizatë politike e ushtarake mbarëshqiptare, duke u dëshmuar Fuqive të Mëdha evropiane dhe Perandorisë Osmane vendosmërinë e të gjithë shqiptarëve për mbrojtjen e interesave të veta kombëtare. Ajo kërkoi njohjen e kombit shqiptar, paprekshmërinë dhe ruajtjen e tërësisë së trojeve shqiptare, të rrezikuar veçanërisht nga fqinjët sllavë, bashkimin e këtyre në një njësi të vetme administrative autonome në kuadrin e Perandorisë, me gjuhë zyrtare shqipen, me kryeqendrën e vet etj. Lidhja kundërshtoi me armë copëtimin e trojeve shqiptare në favor të Serbisë dhe Malit të Zi, shpalli autonominë e Shqipërisë, krijoi një qeveri provizore dhe zëvendësoi administratën osmane në mjaft vise, por më 1881 u shtyp nga forca të mëdha ushtarake osmane që u dërguan kundër saj. Pas kësaj, Lëvizja Kombëtare Shqiptare e vazhdoi veprimtarinë si në rrafshin politik, duke kërkuar autonominë administrative për viset shqiptare dhe bashkimin e tyre në një njësi të vetme administrative, ashtu edhe në rrafshin kulturor e arsimor. Lidhja e Pejës në fund të shek. XIX kur rreziku sllav u riaktualizua, ishte një kulm i ri i Lëvizjes Kombëtare për të njëjtat qëllime të shpallura.

Situata në fillim të shek. XX i bindi përfundimisht patriotët shqiptarë për rrezikun që i kërcënohej kombit shqiptar në kushtet e dobësimit të vazhdueshëm të Perandorisë Osmane dhe rritjes së agresivitetit të monarkive ballkanike për t’u zgjeruar në kurriz të tokave shqiptare. Në këtë periudhë Lëvizja Kombëtare Shqiptare u bë më aktive dhe theksuar tiparet e saj progresive, mbrojtëse, demokratike dhe antifeudale. Në rrjedhat e përpjekjeve për liri, duke synuar autonominë ose pavarësinë, ajo ngriti çetat për vetëmbrojtje e propagandë më 1905, mbështeti lëvizjen për kushtetutën osmane më 1908, organizoi kongrese për unifikimin e alfabetit të gjuhës shqipe dhe përhapjen e arsimit në gjuhën shqipe më 1909-1910; së fundi, kërkoi t’i imponohej Portës së Lartë me kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912.

Gjatë zhvillimeve të Luftës së Parë Ballkanike, më 1912, përballë aktualizimit edhe njëherë të rrezikut të copëtimit të viseve shqiptare dhe zhdukjes së kombit shqiptar, patriotët shqiptarë me në krye Ismail Qemalin, më 28. 11. 1912, shpallën në Vlorë pavarësinë e Shqipërisë dhe krijuan qeverinë e parë kombëtare. Me këtë hap u materializuan aspiratat shekullore të popullit shqiptar, përpjekjet titanike të rilindësve dhe sakrificat e martirëve të kombit, për ta bërë Shqipërinë një shtet të lirë e të pavarur evropian. Konferenca e Ambasadorëve, që u mbajt në Londër në dhjetor 1912-gusht 1913, e njohu shtetin e pavarur shqiptar, por, për interesa globale, padrejtësisht la jashtë kufijve të tij më shumë se gjysmën e trojeve dhe të popullsisë shqiptare, të cilat u pjesëtuan midis Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Brenda këtij shteti u përfshinë vetëm 28 mijë km2 dhe 740 mijë banorë.

Lufta e Parë Botërore e ktheu Shqipërinë, Kosovën dhe viset e tjera shqiptare në shesh betejash midis fuqive të blloqeve kundërshtare. Ushtri serbe, malazeze, bullgare, greke, franceze, italiane dhe austro-hungareze, gjatë veprimeve ose dislokimeve të tyre në Shqipëri, në Kosovë etj. shkaktuan dëme të konsiderueshme materiale dhe humbje kolosale njerëzore. Por e keqja më e madhe ishte vënia në diskutim e arritjeve politike që shqiptarët kishin siguruar në vitet 1912-1913.

Konferenca e Paqes e Versajës, më 1919 rikonfirmoi pavarësinë e shtetit shqiptar, por ajo përsëri e la të pazgjidhur çështjen e ribashkimit të trojeve që iu shkëputën Shqipërisë në vitin 1913. Mandej, pavarësisht nga vendimet e Versajës, popullit shqiptar dhe qeverisë së tij të dalë nga Kongresi Kombëtar i Lushnjës (1920), për të konsoliduar shtetin e brishtë shqiptar, iu desh në vitet 1920-1921 të ballafaqoheshin me ushtrinë italiane, që mbante të okupuar Vlorën dhe me atë jugosllave që ndërmori sulme të paprecedent në Koplik e në Dibër etj. me synim destabilizimin e Shqipërisë dhe dominimin e saj politik dhe ekonomik. Më pas Shqipëria u përfshi në një luftë të ashpër politike midis forcave të ndryshme të brendshme, e cila do të arrinte kulmin në vitin 1924. Revolucioni i Qershorit i vitit 1924 solli në pushtet qeverinë demokratike të Fan S. Nolit, por në dhjetor ajo u përmbys, ashtu sikurse erdhi në pushtet me forcën e armëve nga A. Zogu, që kishte siguruar përkrahje nga jashtë, veçanërisht ndihmën financiare dhe ushtarake të qeverisë jugosllave. Ndërkohë, në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare të aneksuara nga fqinjët u riaktivizua dhe institucionalizua si kurrë më parë politika shovene e shkombëtarizimit.

Në vitin 1925, në Shqipëri A. Zogu u shpall President i Republikës, kurse tre vjet më vonë Mbret i Shqiptarëve. Gjatë periudhës 3-vjeçare të Republikës dhe më pas 11 viteve të Mbretërisë, prioritet i politikës së brendshme u bë vendosja e rendit, reformat legjislative perëndimore dhe përpjekjet për zhvillimin e ekonomisë kombëtare duke u mbështetur kryesisht në burime të jashtme, financiare. Kurse në politikën e jashtme pavarësisht nga synimet, prioritare mbeti lidhja komprometuese me Italinë fashiste, e cila ndiqte synimet aneksioniste ndaj Shqipërisë.

Pushtimi italian i 7 prillit 1939, që i dha fund pushtetit të Zogut dhe pavarësisë së Shqipërisë, ishte njëkohësisht fillimi i luftës antifashiste të popullit shqiptar, i cili në vitin 1942 në Shqipëri ishte bashkuar kryesisht rreth Frontit Nacionalçlirimtar që drejtohej nga Partia Komuniste. Një rreshtim të njëjtë, në krahun e forcave antifashiste, bënë përgjithësisht edhe shqiptarët e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare. Çlirimi i vendit nga fuqitë e Boshtit u arrit në nëntorin e vitit 1944, pas 6 vjet përpjekjesh e betejash kundër ushtrive fashiste italiane e gjermane, përkrah koalicionit antifashist, por për Kosovën dhe viset e tjera shqiptare jashtë kufijve të Shqipërisë së 1913-s nuk pati çlirim.

Gjithsesi, me mbi 125 mijë luftëtarët e inkuadruar në formacionet partizane (70 mijë vetëm në territorin e Shqipërisë së 1913-s), si edhe me forca të tjera që realisht u aktivizuan kundër fashizmit dhe me rezultatet e arritura në beteja, kombi shqiptar dha një kontribut të shquar në fitoren kundër bllokut fashist. Ky kontribut u njoh dhe u vlerësua nga Fuqitë e Mëdha antifashiste. Por Shqipëria do të mbetej pas vitit 1945 në Bllokun e Lindjes, duke vuajtur pasojat e sistemit ekonomiko-shoqëror të tij dhe të Luftës së Ftohtë, kurse për korrigjim të padrejtësive territoriale të së kaluarës as që u bë fjalë. Madje ajo rrezikoi më 1948 të humbiste pavarësinë dhe të kthehej në një republikë të Jugosllavisë Federative.

Marrëdhëniet prioritare politike dhe ekonomike të regjimit të E. Hoxhës me BRSS-në në vitet 1948-1961 dhe me RP të Kinës më 1961-1978, që propagandoheshin edhe si lidhje ideologjike, nuk sollën rezultatet e pritura nga populli. Edhe pse gjatë periudhës së ekzistencës së shtetit totalitar pati disa arritje, si riparimi i dëmeve të luftës, përmirësimi deri diku i infrastrukturës rrugore, elektrifikimi, bonifikimi, rritja e industrisë etj., Shqipëria në vitin 1990 vazhdonte të ishte vendi më i varfër dhe më i izoluar i Kampit Socialist. Ajo përjetonte një krizë të gjithanshme ekonomike, sociale, institucionale, ideologjike dhe politike. Shembja e bllokut lindor socialist në fund të viteve ‘80, i hapi rrugën vendosjes së sistemit pluralist partiak dhe fillimit të proceseve demokratike edhe në Shqipëri. Ndërkohë, në Kosovë dhe në viset shqiptare të inkuadruara në republikat federative të Maqedonisë, Malit të Zi dhe Serbisë, shqiptarët duke përballuar politikën destruktive të qarqeve shovene sllave i shpëtuan shkombëtarizimit, madje duke shfrytëzuar çdo hapësirë të mundshme arritën suksese në fusha të ndryshme.

Gjatë viteve ’90, në Shqipëri Partia Demokratike dhe ajo Socialiste, dy partitë më të mëdha të vendit, kanë zëvendësuar njëra-tjetrën në qeverisje. Por me gjithë dëshirën e përgjithshme të shqiptarëve për të shkurtuar kohën e integrimit në Evropë, duket se periudha e tranzicionit nuk është lehtësisht e kapërcyeshme. Gjithsesi, gjatë kësaj periudhe është prezent liberalizimi gradual i politikës, i qeverisjes, i administrimit të pasurive publike, i ekonomisë etj. Njëkohësisht është afirmuar liria e mendimit, e shprehjes, e organizimit, e shtypit, e iniciativave, është bërë reforma institucionale dhe ajo administrative, janë përcaktuar si standarde ligjore aktet themelore ndërkombëtare etj. Në këtë mënyrë Shqipëria po përpiqet të plotësojë kriteret që do të mundësonin përfshirjen me të drejta të plota në familjen evropiane.

Sfida të mëdha përballuan gjatë viteve ‘90, kur RFS Jugosllave shpërbëhet, edhe shqiptarët e Kosovës dhe viseve të tjera jashtë Republikës së Shqipërisë. Pas 10 vjet sakrificash të shumëllojta, deri në përballjen me armë me trupat ushtarake të Serbisë e Maqedonisë, ata kanë siguruar një administrim ndërkombëtar për Kosovën, me mjaft elemente vetëqeverisjeje, dhe një marrëveshje premtuese me autoritetet e Shkupit për trajtim të barabartë në këtë shtet. Dukuri pozitive vihen re edhe në trajtimin e shqiptarëve që jetojnë në Malin e Zi.

Përgjithësisht, kombi shqiptar e mbylli mijëvjeçarin e dytë me disa arritje premtuese por edhe me shumë probleme. Në koniunkturat ndërkombëtare përgjithësisht të favorshme të fundshekullit të XX, shqiptarët kanë detyrë parësore të rrisin peshën si faktor stabiliteti në Ballkan. A do të jenë në gjendje ta bëjnë këtë në kohën e duhur?

Pavarësia e porsashpallur e Kosovës dhe e njohur dukshëm nga faktori ndërkombëtar, tani duhet shoqëruar me ndërtimin e shpejtë të shtetit të ri.